Dzieje Orderu Virtuti Militari w zarysie (cześć 1: lata 1792 - 1835)

Tagi: Krzyż Iwan Dybicz Kościuszko Napoleon Katarzyna II Stanisław August Poniatowski REX ET PATRIA Zajączek Targowica Order SARP Poniatowski Księstwo Warszawskie Virtuti Militari Mikołaj I Fryderyk August Czwartacy

Order Virtuti Militari, będący najwyższym polskim odznaczeniem wojennym, jest dziś najstarszym, spośród nadawanych do chwili obecnej, orderem wojskowym na świecie. Jego geneza sięga XVII wieku i jest nierozerwalnie związana z Konstytucją 3 Maja, w obronie której stanęło wojsko w kampanii polsko-rosyjskiej 1792 r. Nazwa tego wyróżnienia w wieku osiemnastym była różna, w początkowym okresie mówiono o „Krzyżyku”, „Krzyżu Militarnym” i „Orderze Wojennym”, natomiast oficjalna jego nazwa brzmiała „Order Krzyża Wojskowego”.

Ustanowione w dniu 22.06.1792 r. przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (zatwierdzone Konstytucją Sejmu Rzeczypospolitej z dnia 23.11.1792 r.) dla upamiętnienia zwycięskiej bitwy z wojskami rosyjskimi pod Zieleńcami (18 czerwca) odznaczenie bojowe w początkowym okresie nie posiadało jednak wizerunku krzyża, lecz owalnego, złotego lub srebrnego medalu. Pierwsze egzemplarze wykonała mennica państwowa 15.06.1792 r., natomiast najwcześniejsze rozdanie medali miało miejsce już 25 czerwca. Zgodnie z życzeniem króla na rewersie medalu znajdował się monogram S.A.R. (Stanislaus Augustus Rex) zwieńczony koroną królewską, który zdobiły od dołu dwie skrzyżowane gałązki palmowe przewiązane wstążką. Na awersie umieszczono napis VIRTUTI MILITARI (Cnocie Wojskowej) podkreślony klamrą z gałązek. Oficerom odznaczonym złotymi medalami wręczano podpisane przez króla patenty, których treść mówiła o krzyżu przyznanym w celu „wynagrodzenia zasługi, męstwa w boju i biegłości w sztuce wojennej”. Oficjalna nazwa medalu „Order Krzyża Wojskowego” powodowała, że kawalerowie złotego orderu przerabiali na własny koszt medale na krzyże. Ich wygląd i opis przewidywały patenty na ordery, według których ramiona złotego krzyża pokrywano czarną emalią, na której widniał złoty napis VIRTUTI MILITARI. W centralnej części krzyża znajdował się emaliowany na biało orzeł z grawerowaną koroną, jabłkiem i berłem, umieszczony na złotym tle i otoczony zielono emaliowanym wieńcem laurowym. Rewers był jednolicie złoty, na ramionach krzyża umieszczono litery SARP (Stanislaus Augustus Rex Poloniae), pośrodku w zielonym wieńcu ciemno emaliowany herb Wielkiego Księstwa Litewskiego Pogoń, pod którą widniała data ustanowienia orderu „1792”.

Order Krzyża Wojskowego, według statutu opracowanego między 10 a 28.08.1792 r., nadawany miał być za zasługi położone na polu walki w obliczu wroga, zgodnie z dewizą „Cnocie Wojskowej”, a o jego przyznaniu decydowały czyny bojowe, a nie urodzenie. Statut określał ściśle podział orderu na pięć klas: I – Krzyż Wielki, II – Krzyż Komandorski, III – Krzyż Kawalerski, IV – Krzyż Złoty, V – Krzyż Srebrny. Krzyże miały być noszone na błękitnej wstążce z czarnymi brzegami. Do Krzyża Wielkiego przynależeć miała ponadto sześciopromienna gwiazda srebrna. Kawalerowie Krzyża najwyższej klasy mieli nosić krzyż na szerokiej błękitnej wstędze z czarnymi bokami, przewieszonej przez prawe ramię. Krzyż Komandorski miał być noszony na wstędze zawieszonej na szyi, z kolei wstążka Krzyża Złotego miała być przyczepiona do pętlicy guzika. Dwie ostatnie klasy orderu miały być noszone na wstążce na lewej piersi. W praktyce, ze względu na ówczesne wydarzenia polityczne, planowany w 1792 r. podział orderu na klasy nie został wprowadzony w życie.

Z odznaczeniem związane były też przywileje, m.in. szeregowi kawalerowie Krzyża Złotego otrzymywali w czasie pełnienia służby podwójny żołd, natomiast odznaczeni Krzyżem Srebrnym pobierali żołd zwiększony o połowę. Dla usprawnienia nadawania Orderu Krzyża Wojskowego powołano czternastoosobową Kapitułę, której przewodniczył ks. Józef Poniatowski. Rozpatrywała ona wnioski kandydatów i przedstawiała je do zatwierdzenia królowi, jako Wielkiemu Mistrzowi Orderu, będącemu jednocześnie z mocy prawa kawalerem Krzyża Wielkiego. Tenże, krótko po pierwszych nominacjach, wprowadził korektę do obowiązujących zasad przyznawania Orderu. Polegała ona na tym, że oficerowie odznaczeni za kampanię 1792 roku Medalami Złotymi otrzymali automatycznie w zamian Krzyże Kawalerskie, natomiast za dowodzenie w zwycięskiej bitwie pod Zieleńcami ks. Józef Poniatowski uhonorowany został Krzyżem Komandorskim. Łącznie za kampanię 1792 r. przeciw interwencyjnym wojskom rosyjskim odznaczono 526 osób, w tym 1 Krzyż Komandorski, 86 Krzyży Kawalerskich i 439 Medali Srebrnych.

Konfederacja targowicka, zawiązana przeciw Konstytucji 3 Maja pod fałszywą datą 14.05.1792 r. w miasteczku Targowica (w rzeczywistości 27.04.1792 r. w Petersburgu) od samego początku odnosiła się wrogo wobec Orderu Krzyża Wojskowego Virtuti Militari. W dniu 18.07.1792 r. targowiczanie wydali w Nowym Konstantynowie, podpisany przez marszałka konfederacji Stanisława Szczęsnego Potockiego, uniwersał „niszczący Patenta i znaki za Despotycznego Rządu Sejmu teraźniejszego wyszłe”. Już po przystąpieniu króla Stanisława Augusta do konfederacji targowickiej, w dniu 29.08.1792 r. w Lubomlu wydano kolejny „Uniwersał 2-gi zakazujący noszenia znaków i ozdób militarnych”. Postawa targowiczan w tej kwestii była tak zdecydowana, że nawet zbiorowe prośby o pozostawienie Orderu wystosowane przez wojsko, które przystąpiło do konfederacji, nie przyniosły rezultatu. Dowódcy realizujący polecenia targowiczan odbierali krzyże i medale Virtuti Militari odznaczonym żołnierzom i odsyłali je do Warszawy.

Kwestia Orderu powróciła na ostatnim posiedzeniu sejmu grodzieńskiego w dniu 23.11.1793 r., na którym wprowadzono pod obrady wniosek o anulowanie rozporządzeń wydanych przez Generalność Konfederacji Targowickiej (wśród nich dwóch uniwersałów wydanych przeciw Orderowi). Mimo protestu posłów związanych ze stronnictwem prorosyjskim, wniosek został przyjęty. Dzięki temu Order Krzyża Wojskowego, tak zaciekle zwalczany przez konfederację, pośrednio właśnie dzięki niej uzyskał sankcję prawną, której wcześniej de facto nie posiadał.

Jednoznacznie antyrosyjski charakter przyjętej uchwały stał się niemal zarzewiem konfliktu dyplomatycznego. Już następnego dnia król wysłał swego sekretarza do ambasadora rosyjskiego Jakuba Sieversa z wyjaśnieniem, że wydarzenie to nastąpiło wbrew jego woli. Jednakże Caryca Katarzyna II, za dopuszczenie do przywrócenia orderu ustanowionego przez króla, odwołała Sieversa specjalnym reskryptem z dnia 2.12.1793 r., a na jego miejsce mianowała Josifa Igelströma, który już pierwszego dnia urzędowania przesłał królowi memoriał, powiadamiając go o woli carycy. Katarzyna II wymogła na Stanisławie Auguście Poniatowskim i Radzie Nieustającej usunięcie z ksiąg sejmowych grodzieńskich prawa o krzyżach wojskowych, a Komisji Wojskowej oraz hetmanowi polecono wydać zarządzenie wzywające pozostających w służbie żołnierzy i oficerów do złożenia „krzyżyków” u hetmanów. Z kolei Komisja Policji miała odtąd za zadanie pilnować „noszenie tychże krzyżyków przez wojskowych nie zostających w aktualnej służbie, a takowym odbierali dobrowolnie lub gwałtem, gdyby kto ważył się nosić i do władzy najwyższej odsyłali”. Stosowna rezolucja Rady Nieustającej podjęta została w dniu 7.01.1793 r.

Ostatecznie Order Krzyża Wojskowego Virtuti Militari został zniesiony decyzją Rady Nieustającej z 7.01.1794 r. Podany do publicznej wiadomości uniwersał nakazywał władzom policyjnym, hetmanom i komisjom wojskowym odbieranie wszystkim kawalerom krzyży i medali oraz wydanych na nie patentów i odsyłanie ich do Rady Nieustającej.

W okresie insurekcji kościuszkowskiej kwestia Orderu Virtuti Militari nie została podjęta. Naczelnik powstania Tadeusz Kościuszko nie przyjął przesłanych przez króla Stanisława Augusta 130 Medali Virtuti Militari, ani też nie próbował przywrócić tego odznaczenia bojowego. W jego miejsce nadawał natomiast złote obrączki z napisem „Ojczyzna – Obrońcy Swemu”.

Sprawa Orderu odżyła ponownie dopiero wraz z utworzeniem Księstwa Warszawskiego, po objęciu dowództwa nad polskimi siłami zbrojnymi w Warszawie przez członka pierwszej Kapituły, ks. Józefa Poniatowskiego. Wystosował on do cesarza Napoleona memoriał dotyczący Orderu z czasów wojny polsko-rosyjskiej 1792 r., po czym wykorzystując fakt tworzenia armii narodowej i zaczątków polskiej administracji przywrócił 26.12.1806 r. (będąc jednocześnie jedynym Komandorem Orderu Virtuti Militari) dawne wyróżnienie dla odznaczonych za kampanię 1792 roku. Jednocześnie, wraz z trzema członkami pierwszej Kapituły z roku 1792 reaktywował Kapitułę Orderu. Na pierwszym jej posiedzeniu, odbytym pod przewodnictwem ks. Poniatowskiego, generałowie Józef Zajączek, Ludwik Kamieniecki i Mikołaj Bronikowski postanowili, że każdy wojskowy odznaczony orderem za kampanię 1792 roku i chcący odzyskać odznaczenie powinien zameldować się w Kapitule z patentem lub zaświadczeniem, podpisanym przez sześciu kawalerów orderu.

Oficjalnego przywrócenia Orderu Virtuti Militari dokonano w 1807 r., na mocy art. 85 konstytucji, głoszącego, że „Ordery cywilne i wojskowe, będące dawniej w Polsce, zatrzymuje się, a Król jest naczelnikiem tych orderów”. Specjalny „Dekret względem rozdawnictwa Krzyżów Wojskowych” wydany 26.12.1807 r. przez konstytucyjnego zwierzchnika orderów, księcia warszawskiego i zarazem króla saskiego Fryderyka Augusta określił zasady nadawania orderu wojskom Księstwa Warszawskiego, by w ten sposób dać „dowód publiczny Naszego szacunku i Naszego ukontentowania za jego waleczne i patriotyczne postępowanie”. Przywróconemu orderowi nadano nową urzędową nazwę „Orderu Wojskowego Księstwa Warszawskiego”.

Dekret Fryderyka Augusta, oparty na wzorcach francuskich, upraszczał procedurę nadawania krzyży, bowiem przyznawanie orderu wyższych klas przebiegać miało w zasadzie automatycznie, w zależności od stopnia wojskowego. Ponadto wprowadzono instytucję rad pułkowych, składających się z pułkownika jako przewodniczącego, dwóch podpułkowników, starszego sierżanta, kaprala i żołnierza. Rada przygotowywała list z nazwiskami do odznaczenia (przy wyborze kandydatów kierując się głównie kryterium stażu bojowego), którą przesyłano ministrowi wojny ks. Józefowi Poniatowskiemu. Ten z kolei układał listę generalną całej armii, którą zatwierdzał monarcha. Minister wojny podpisywał także, w imieniu króla patenty, które otrzymywali wyróżnieni orderem.

Pierwsze zbiorowe nadanie Orderu Wojskowego Księstwa Warszawskiego odbyło się 28.01.1808 roku. Odznaczono wówczas za kampanię 1806-1807 roku, za zasługi bojowe z Powstania Kościuszkowskiego i walki w Legionach gen. Dąbrowskiego. Łącznie nadano tego dnia 3 Krzyże Komandorskie, 147 Krzyży Kawalerskich, 87 Złotych i 108 Srebrnych. Wygląd odznaczenia początkowo był identyczny z krzyżem z czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego i kampanii 1792 roku, co wywołało sprzeciw cara rosyjskiego Aleksandra I, który domagał się usunięcia z krzyża znaku Pogoni (herbu Litwy pozostającej od czasów rozbioru Rzeczypospolitej pod panowaniem rosyjskim). Order Wojskowy Księstwa Warszawskiego po zmianach przeprowadzonych pod naciskiem cara miały kolejno następujący wygląd: Krzyż Wielki (klasa I), zawieszony był na szerokiej niebieskiej wstędze, obramowanej wzdłuż brzegów czarnymi paskami. Wstęga przepasana była przez prawe ramię w kierunku lewego boku. Na związanych w kokardę końcach, na wysokości lewego biodra, znajdował się krzyż czteroramienny, emaliowany na czarno i zwieńczony złotą koroną, z umieszczonym na ramionach napisem VIRTUTI MILITARI. W środku krzyża, w zielonym wieńcu laurowym na złotej tarczy znajdował się wizerunek emaliowanego białego orła w złotej koronie z królewskim berłem i jabłkiem w szponach. Na rewersie krzyża (bez emalii), w środkowej jego części w wieńcu laurowym figurowała dewiza orderu „REX ET PATRIA” oraz data „1792”, a na ramionach inicjały fundatora orderu „SARP”. Do Krzyża Wielkiego przynależała, noszona na lewej piersi, ośmiopromienna gwiazda orderowa z nałożonym na nią krzyżem Virtuti Militari (bez korony), w którego centralnej części, wokół wieńca laurowego widniała dewiza „REX ET PATRIA”. Krzyż Komandorski (klasa II) był mniejszy od Krzyża Wielkiego, posiadał pierścień umieszczony nad zwieńczającą go koroną i był przystosowany do noszenia na szyi na węższej wstążce. Krzyż Kawalerski (klasa III) nie był zwieńczony koroną, a przy górnym ramieniu posiadał ogniwko służące do zawieszenia na wstążce. Był też mniejszy od Krzyża Komandorskiego i noszony na lewej piersi. Krzyż Złoty (klasa IV) był podobny do poprzednich z tym, jednak bez emalii na stronie głównej. Noszony również na lewej piersi. Krzyż Srebrny (klasa V), również bez emalii i noszony na lewej piersi wykonany był w srebrze ze złotą tarczą środkową. Order miał być noszony zawsze przy mundurze. Powyższa postać i nazwa orderu przetrwała do upadku Księstwa Warszawskiego w 1815 r. Do tego czasu Wielkim Mistrzem Kapituły Orderów Polskich był książę warszawski Fryderyk August.

Sposób nadawania orderów (automatycznie, w zależności od stopnia wojskowego) zmienił się za sprawą ministra wojny Księstwa Warszawskiego, ks. Józefa Poniatowskiego, będącego zwolennikiem oszczędnego szafowania orderem. W swym rozkazie do wojska, 22.02.1808 r. stwierdził: „Być w bitwie, oblegać twierdzę, odnieść w walce z nieprzyjacielem ranę albo wpaść w niewolę jest długiem i przeznaczeniem każdego, który się w obronie swej Ojczyzny poświęcił. Nagroda Orderu Krzyża Wojskowego, stosownie do pierwiastków swej ustawy zasad, należy się dziełom rzadkim i wyższym nad powinność pospolitą”. Odtąd Order zaczęto nadawać za konkretne jednostkowe czyny bohaterskie na polu walki.

Ponowne zbiorowe nadanie Orderu Wojskowego Księstwa Warszawskiego przeprowadzono po kampanii austriackiej 1809 r. Wtedy to rozkazem Sztabu Generalnego wydanym w Krakowie w dniu 24.07.1809 r. z góry określono limit krzyży przypadających na pułk (dla pułku piechoty przeznaczono 12 Krzyży Kawalerskich, 16 Złotych Złotych 32 Srebrne, natomiast dla pułków jazdy odpowiednio 6, 10 i 10 Krzyży). Ponadto, w miejsce działających od grudnia 1807 r. rad pułkowych, powołano trzynastoosobowe komisje pułkowe, składające się z dowódcy pułku, oficera sztabowego, trzech kapitanów, czterech podoficerów i czterech szeregowych żołnierzy które, zgodnie z życzeniem księcia Józefa, miały dbać o układanie list kandydatów do odznaczenia orderem i przekazywać je do zatwierdzenia przez naczelnego dowódcę. Istotne, że to właśnie w okresie Księstwa Warszawskiego wykształcił się sposób nadawania i wręczania orderu jako szczególnej uroczystości odbywającej się przed frontem jednostki, w której służy odznaczony żołnierz.

Po zwycięskiej wojnie polsko-austriackiej 1809 r. w statucie orderu wprowadzono kilka szczegółowych uregulowań, dotyczących porządku nadawania trzech ostatnich klas krzyża. Zmiany te wprowadzono specjalnym rozkazem dziennym 9.09.1809 r., a sprowadzały się do zasady, iż Krzyż Kawalerski mógł otrzymać tylko ten oficer, który wcześniej został odznaczony Krzyżem Złotym, natomiast Krzyżem Złotym mógł być odznaczony tylko podoficer lub szeregowiec odznaczony wcześniej Krzyżem Srebrnym.

Trzecie zbiorowe nadanie ogłosił książę warszawski Fryderyk August dekretem z dnia 9.09.1812 r. Odznaczono wówczas żołnierzy V Korpusu, który odznaczył się w bojach pod Smoleńskiem 16-17.05.1812 r., walcząc z Rosjanami u boku Napoleona. Monarcha przeznaczył do dyspozycji ministra wojny 50 Krzyży Kawalerskich, 100 Krzyży Złotych i 150 Srebrnych. Pierwszeństwo do orderów mieli tutaj żołnierze odznaczeni wcześniej przez Napoleona Orderem Legii Honorowej (za kampanię 1812 r.). Ze względu na trwającą wojnę nie wręczono patentów, nie było tez uroczystej oprawy, a sama dekoracja odbywała się często na polu walki.

Po przegranej kampanii rosyjskiej Napoleona armia polska opuściła zajęte przez wkraczające wojska Rosjan granice Księstwa Warszawskiego, by na obczyźnie walczyć u boku armii francuskiej. Z tego też względu ostatnia dekoracja Orderem Wojskowym Księstwa Warszawskiego odbyła się podczas bitwy pod Lipskiem 13.10.1813 r.

Reasumując, w okresie Księstwa Warszawskiego miały miejsce trzy zbiorowe nadania Orderu Virtuti Militari, z czego w pierwszym i drugim przyznano określoną z góry liczbę poszczególnych klas orderu przypadającą na sztaby i jednostki, a w ostatnim wszystkie krzyże król oddał do dyspozycji ministra wojny. Nadano łącznie 2566 orderów Virtuti Militari, w tym: 2 Krzyże Wielkie (dla gen. ks. Józefa Poniatowskiego 25.02.1809 r. i marszałka Francji Louisa Nicolasa Davouta 22.03.1809 r.), 10 Krzyży Komandorskich, 501 Krzyże Kawalerskie, 923 Krzyże Złote i 1130 Srebrnych. Znamienne, że wśród odznaczonych Krzyżem Srebrnym znalazła się pierwsza udekorowana tym orderem kobieta, sierżant 2 pułku piechoty Joanna Żubrowa, którą uhonorowano za zasługi położone podczas szturmu Zamościa z 19 na 20.05.1809 r.

Sprawa orderu pojawiła się ponownie w roku 1815. Car Aleksander I, nadając konstytucję Królestwu Polskiemu, utworzonemu w wyniku ustaleń kongresu wiedeńskiego pod protektoratem Rosji, utrzymał istniejące w okresie Księstwa Warszawskiego ordery. Krzyż Virtuti Militari pozostał w takim kształcie, jaki nadał mu Fryderyk August, lecz otrzymał nową urzędową nazwę „Order Wojskowy Polski”. Zgodnie z dekretem cara z dnia 5 (17).06.1817 r. odznaczeni oficerowie nabywali prawo do uzyskania szlachectwa i przypisanych do orderu pensji. Ponadto oficerowie i żołnierze, którzy z różnych przyczyn nie odebrali orderów nadanych za kampanię rosyjską 1812/1813 mogli je otrzymać od władz wojskowych. W związku z powyższym, rozpatrująca wnioski w sprawie odznaczeń Komisja Rządowa Wojny Królestwa Polskiego zarządziła prowadzenie ewidencji odznaczonych w specjalnej księdze „Protokół ozdobionych Krzyżem Orderu Wojskowego Polskiego”. Księgę tą w latach 1819-1830 prowadziło Biuro Korespondencji, działające w strukturze Sekretariatu Generalnego. Aleksander I nigdy jednak nie powołał Kapituły Orderu.

Dzieje Orderu Virtuti Militari podczas powstania listopadowego 1830/1831 są ściśle powiązane z przebiegiem powstańczych działań wojennych przeciw armii rosyjskiej. Co istotne, był to jedyny order nadawany w powstaniu. Z chwilą wkroczenia 6.02.1831 r. do Królestwa Polskiego, dowodzonej przez feldmarszałka Iwana Dybicza armii rosyjskiej, skierowano do prezesa Rządu Narodowego memoriał w sprawie nagradzania zasłużonych męstwem żołnierzy Orderem Wojskowym Polskim. W odpowiedzi sejm powstańczy w dniu 19 lutego podjął decyzję o przejęciu rozdawnictwa nagrody wojskowej w postaci Krzyża. Już 1.03.1831 r. Rząd Narodowy pismem przesłał Naczelnemu Wodzowi odznaki Orderu Krzyża Wojskowego, które polecił nadać żołnierzom zasłużonym w walkach z armią rosyjską. Fakt odznaczenia żołnierzy Orderem Virtuti Militari odnotowywano w rozkazach dziennych pułków. Jako jedni z pierwszych odznaczeni zostali żołnierze 5 Pułku Ułanów im. Zamojskich, za szczególne męstwo wykazane w bitwie pod Olszynką Grochowską. Wśród odznaczonych szczególne miejsce przypadło żołnierzom 4. Pułku Piechoty Liniowej „Czwartacy”, którym przyznano 214 krzyży, a sztandar tej jednostki (pierwszy w dziejach Wojska Polskiego) przedstawiony został do uhonorowania krzyżem Virtuti Militari.

Rozdawnictwo orderów starano się oprzeć na tzw. radach pułkowych. Pierwsze nadania Orderu rozpoczął gen. Jan Skrzynecki 3.03.1831 r., ostatnie natomiast w październiku 1831 r., bowiem ostatni naczelny dowódca powstania listopadowego gen. dyw. Maciej Rybiński nadawał ordery na emigracji już po upadku powstania. Wygląd orderu w powstaniu listopadowym nie uległ zasadniczym zmianom, z wyjątkiem przywrócenia na rewersie symbolu Pogoni i usunięciu dewizy „Rex et Patria”. Każdemu podoficerowi i żołnierzowi odznaczonemu krzyżem wojskowym przysługiwał awans na stopień oficerski. Ewidencję odznaczonych orderem oraz ich przydzielaniem zajął się Sztab Główny, który wystawiał ponadto zamiast patentów tymczasowe zaświadczenia na otrzymane krzyże. Kosztami opłacania jubilerów zajął się Rząd Narodowy, a sprawami uposażeń finansowych przypisanych do krzyża (pensje roczne w wysokości 250 złotych polskich za Złoty Krzyż i 150 zł za Srebrny) zajmowała się Komisja Rządowa Wojny i Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu. Przez cały okres powstania listopadowego następował jednak wzrost ilości odznaczeń orderem Virtuti Militari, co miało wpływ na problemy z finansowaniem ich wykonania (suma 100 tys. zł polskich, wyasygnowana z budżetu na odznaczenia została przekroczona już w marcu 1831 r.). Sztab Główny nie mógł też opędzić się od kandydatów ubiegających się o to odznaczenie z pominięciem drogi służbowej. Łącznie, podczas trwania powstania listopadowego nadano 3873 krzyże Orderu Wojskowego Polskiego, z czego w poszczególnych klasach przyznano: 1 Krzyż Komandorski (który 1.04.1831 r. otrzymał gen. Jan Skrzynecki za dowodzenie w bitwie pod Dębem Wielkim), 105 Krzyży Kawalerskich, 1794 Krzyże Złote i 1973 Krzyże Srebrne.

Już 22.11.1831 r. carski namiestnik Królestwa Polskiego, feldmarszałek Iwan Paskiewicz wydał rozporządzenie znoszące nadania Krzyża podczas powstania i zakazujące noszenia odznak orderu pod „odpowiedzialnością wedle całej surowości prawa”. Upadek powstania listopadowego przypieczętował losy Orderu Virtuti Militari, bowiem 12.01.1832 r. car Mikołaj I specjalnym ukazem zdegradował order do roli odznaki pamiątkowej przyznawanej żołnierzom armii rosyjskiej za zasługi poniesione przy dławieniu powstania listopadowego („Polski Znak Honorowy za Zasługi Wojenne”). Odznaka ta, nadawana była, tak jak order, w pięciu klasach, przywrócono jej dewizę „REX ET PATRIA” (zamiast litewskiej Pogoni), a na rewersie umieszczono datę „1831”. Do czerwca 1835 r. orderem tym odznaczono ponad 100 tys. osób.

Władze powstania styczniowego nie wznowiły nadawania orderu. Niemniej jednak pamięć o orderze w społeczeństwie polskim była nadal żywa, a posiadane egzemplarze krzyża przechowywano w domowych zasobach, jako relikwie narodowo-patriotyczne...

Źródła:

Zobacz podobne artykuły: